ΠΕΡΙΛΗΨΗ
ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Δημοτικά τραγούδια του ‘κύκλου της ζωής’, ψηφιακές βιβλιοθήκες, ηλεκτρονικά λεξικά.
Αντικείμενο της εισήγησης αποτελεί η διδακτική προσέγγιση των δημοτικών τραγουδιών που συνδέονται με το βιολογικό ‘κύκλο της ζωής’ (γέννηση, γάμος, θάνατος) και πλαισιώνουν εθιμοτυπικές πράξεις της βρεφικής ηλικίας (νανουρίσματα, ταχταρίσματα), των γαμήλιων (γαμήλια άσματα) και ταφικών εθίμων (μοιρολόγια) με βάση την αξιοποίηση των ΤΠΕ. Το πρώτο μέρος της εισήγησης πραγματεύεται το είδος των ηλεκτρονικών πηγών που μπορούν να αξιοποιηθούν στη διδασκαλία των κειμένων αυτών. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται ενδεικτικές προτάσεις διδακτικής που βασίζονται στη χρήση των ΤΠΕ και οι οποίες μπορούν να ενταχθούν στο σχεδιασμό σεναρίων ή φύλλων εργασίας. Βασικό στόχο αποτελεί η κατανόηση της οργανικής σύνδεσης μεταξύ του κειμένου των δημοτικών τραγουδιών και παραμέτρων που υπερβαίνουν τα όρια του, γεγονός που θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση για μια ολοκληρωμένη ερμηνευτική και διδακτική προσέγγιση.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η βασική διδακτική προσέγγιση των δημοτικών τραγουδιών, τα οποία περιλαμβάνονται στο μάθημα των ‘Κειμένων της νεοελληνικής λογοτεχνίας’ του Γυμνασίου και Λυκείου, βασίζεται στην αντιμετώπισή τους ως καταγεγραμμένα κείμενα. Η αποκλειστικά όμως κειμενική εξέταση ενός είδους που αποτελεί προϊόν σύνθεσης ποιητικού λόγου, μουσικής και σε πολλές περιπτώσεις χορού (Κυριακίδου-Νέστορος, 1993: 165, 176, Πετρόπουλος, 1958: η΄), όπως συνήθως γίνεται στη διδακτική πράξη, απομονώνει το κείμενο από ένα πλήθος παραμέτρων που υπάρχουν στο εξωκειμενικό περιβάλλον και έχει ως αποτέλεσμα μια ελλιπή και μη αποτελεσματική ερμηνευτική αντιμετώπιση. Μια συνολική προσέγγιση των δημοτικών τραγουδιών, όπως και όλων των ειδών της λαϊκής προφορικής λογοτεχνίας, απαιτεί και προϋποθέτει την ένταξή τους σ’ ένα ερμηνευτικό πλαίσιο που υπερβαίνει τα όρια του κειμένου και περιλαμβάνει παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία, τους επιτελεστές, τις ποικίλες χωροχρονικές συνθήκες επιτέλεσης, τη σύνδεσή τους με τη λαϊκή βιοκοσμοθεωρία κλπ. (Abrahams, 1976: 197-98, Jansen, 1957: 110-11, Ben-Amos, 1976: xxxviii-xxxix, Σηφάκης, 1988: 12). Στην ανάδειξη του ερμηνευτικού αυτού πλαισίου και της σύνδεσης μεταξύ κειμένου και εξωκειμενικών δεδομένων μπορεί να συμβάλει αποτελεσματικά η εισαγωγή και αξιοποίηση των TΠΕ στη διδακτική πράξη. Στόχος της εισήγησης αποτελεί η διδακτική προσέγγιση των δημοτικών τραγουδιών, και ειδικότερα αυτών που συνδέονται με βασικούς σταθμούς του ‘κύκλου της ζωής’ (γέννηση-γάμος-θάνατος) και πλαισιώνουν εθιμοτυπικές πράξεις της βρεφικής ηλικίας (νανουρίσματα, ταχταρίσματα), των γαμήλιων (τραγούδια του γάμου) και ταφικών εθίμων (μοιρολόγια). Το πρώτο τμήμα της εισήγησης εστιάζεται στην παρουσίαση και το σχολιασμό των ηλεκτρονικών πηγών οι οποίες μπορούν να αξιοποιηθούν κατά τη διδασκαλία των κειμένων αυτών, ενώ στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται ενδεικτικές προτάσεις διδακτικής προσέγγισης, οι οποίες μπορούν να ενταχθούν στο σχεδιασμό σεναρίων ή φύλλων εργασίας και οι οποίες βασίζονται στη χρήση των ΤΠΕ.
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Οι ηλεκτρονικές πηγές που παρουσιάζονται παρακάτω διακρίνονται σε 3 βασικές κατηγορίες ανάλογα με το είδος του υποστηρικτικού υλικού που παρέχουν: α) ηχογραφημένων εκτελέσεων δημοτικών τραγουδιών, ταινιών και βίντεο, β) ψηφιακών βιβλιοθηκών και γ) ηλεκτρονικών λεξικών. Το υλικό αυτό μπορεί να αξιοποιηθεί στη διδασκαλία των δημοτικών τραγουδιών αλλά και άλλων προϊόντων της λαϊκής προφορικής δημιουργίας και να συμβάλει, όπως θα δούμε παρακάτω αναλυτικά, τόσο στην αποτελεσματικότερη προσέγγιση του κειμένου όσο και των εξωκειμενικών δεδομένων. Θα πρέπει, ωστόσο, να αναφερθεί ότι ο κατάλογος των ηλεκτρονικών πηγών, που καταχωρούνται, δεν είναι εξαντλητικός, καθώς δεν ήταν δυνατόν αυτό να γίνει στο πλαίσιο μιας περιορισμένης σε έκταση ανακοίνωσης και ότι η επιλογή βασίστηκε αποκλειστικά στη χρηστικότητα,
την αξιοπιστία και την εγκυρότητα των πληροφοριών που παρέχουν (βλ. για συγκεντρωτική παρουσίαση το Παράρτημα στο τέλος του άρθρου).
Α) Οπτικοακουστικό υλικό.
Σκόπιμη και «sine qua non» για την ανάδειξη της οργανικής σύνδεσης κειμένου και εξωκειμενικών δεδομένων είναι η διδακτική αξιοποίηση οπτικοακουστικού υλικού.
1. Πρόσβαση σε αυθεντικές ηχογραφημένες εκτελέσεις δημοτικών τραγουδιών έχουμε από την ιστοσελίδα «Ελληνική Μουσική Βιβλιοθήκη» (http://www.musicale.gr). Η «Εθνική ΔημοτικήΣυλλογή-Δημοτικά Τραγούδια» του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, που καταχωρείται στο τμήμα «Παραδοσιακή Μουσική» της παραπάνω ιστοσελίδας, δίνει τη δυνατότητα ηχητικής αναπαραγωγής και αποθήκευσης αντιπροσωπευτικών από διαφορετικές περιοχές του ελληνικού χώρου δειγμάτων από όλα τα είδη των δημοτικών τραγουδιών (Ακριτικά, Ιστορικά, Κλέφτικα, Παραλογές, Λατρευτικά, Ερωτικά, Γαμήλια, Σατιρικά, Ξενιτιάς, Μοιρολόγια, Εργατικά, Γνωμικά, Νανουρίσματα, Ταχταρίσματα). Ειδικότερα για το σκοπό που μας ενδιαφέρει χρηστικά για διδακτική αξιοποίηση είναι τέσσερα αντιπροσωπευτικά α) νανουρίσματα [«Κοιμήσου, γιε μου, πρωτογιέ...» (Κως), «Νάνι, του Ρήγα το παιδί...» (Νάξος), «Έλα ύπνο, έλα γεια του...» (Θάσος), «Έλα ύπνε, πάρε μού το... (Χίος)], β) ταχταρίσματα [«Ταχτιρντί και ταχτιρντό...» (Εύβοια), «Τίρι, τίρι, τιριτό...» (Πελοπόννησος), «Χορεύουν τα κορτσάκια μου... (Θάσος), «Ποιος μου τού 'πε άσχημου...» (Λέσβος)] , γ) γαμήλια άσματα [«Κατέβα, κυρά Παναγιά» (Κως), «Αφήνω γεια, μανούλα μου...» (Ήπειρος), «Κάμετε τόπον, άρκοντες...» (Κύπρος), «Έλα, η ώρα η καλή...» (Ρόδος)»] και δ) μοιρολόγια [«Μια κόρη το είδε τ' όνειρο... (Πελοπόννησος), «Καλή μέρα σου, Νάσιου μου...» (Μακεδονία), «Άλλου κι αν δεν ιζήλιψα...» (Αιτωλοακαρνανία), «Έφηκε γεια στα 'γγόνια του...» (Σύμη)].
2. Χρησιμότερη και χρηστικότερη είναι οπωσδήποτε είναι η προβολή και αξιοποίηση αρχείων που συνδυάζουν το ακουστικά με τα οπτικά δεδομένα (ταινίες, βίντεο), καθώς δίνουν τη δυνατότητα μιας πιο ολοκληρωμένης εξέτασης του συμφραστικού πλαισίου επιτέλεσης. Δυστυχώς, το είδος αυτό των αρχείων είναι σπανιότερο, καθώς δεν έχουμε στη διάθεσή μας αρκετές αυθεντικές καταγραφές. Η αναβίωση των λαϊκών εθιμοτυπικών δρώμενων στο πλαίσιο του φολκλορισμού που αναπαράγεται σε πολλά βίντεο (πβ. βίντεο που συχνά καταχωρούνται στο www.youtube.com), παρόλο που είναι χρήσιμη και σε κάποιες περιπτώσεις διδακτικά αξιοποιήσιμη, δεν παρέχει ακριβή εικόνα της μορφής
τους στον παραδοσιακό πολιτισμό.
Οπτικοακουστικό υλικό που αφορά τα δημοτικά τραγούδια της κατηγορίας που μας ενδιαφέρει
μπορεί κάποιος να αναζητήσει στις εξής ιστοσελίδες:
α) «Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ». Ειδικότερα, η «Ταινιοθήκη της Τηλεόρασης» (http://www.ertarchives.gr) παρέχει τη δυνατότητα αναζήτησης και εύρεσης με λέξεις κλειδιά σχετικούοπτικοακουστικού υλικού. Αναφέρουμε ενδεικτικά: «Τραγούδια και χοροί (από τον κύκλο της ζωής), 1ο και 2ο μέρος», «Χοροί και τραγούδια από την τελετουργία του γάμου», «Αναπαράσταση μακεδονικού γάμου», «Παραδοσιακός ηπειρώτικος γάμος», «Αρχαιολογικές ξεναγήσεις. Ταφικά έθιμα στην αρχαία Αθήνα» κ.ά.
β) «Διεύθυνση της Εκπαιδευτικής Τηλεόρασης» (http://www.edutv.ypepth.gr). Χρήσιμη για μια διαχρονική προσέγγιση των γαμήλιων εθίμων είναι η ταινία «Ο γάμος στην Αρχαία Ελλάδα - Από τον Όμηρο στα κλασικά χρόνια».
γ) www.youtube.com. Η αξιοποίηση της ιστοσελίδα αυτής απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή εξαιτίας της διαφορετικής ποιότητας, εγκυρότητας και αξιοπιστίας του υλικού που καταχωρείται (απουσία πληροφοριών που αφορούν τους δημιουργούς των βίντεο, συνθήκες βιντεοσκόπησης, πνευματικά δικαιώματα κλπ.). Η προσεκτική, ωστόσο, και επιλεκτική αναζήτηση μπορεί να οδηγήσει στον εντοπισμό υλικού χρήσιμου και διδακτικά αξιοποιήσιμου. Αναφέρουμε, ενδεικτικά, βίντεο (βλ. και Παράρτημα) που αφορά το «κέντημα της κουλούρας γάμου», καθώς και μια σπάνια καταγραφή «μανιάτικου μοιρολογιού», αλλά κ.ά.
Β) Ψηφιακές βιβλιοθήκες-βιβλιογραφία
Πρόσβαση στις σημαντικότερες συλλογές δημοτικών τραγουδιών αλλά και σε μελέτες που αφορούν είτε αποκλειστικά τα κείμενα των δημοτικών τραγουδιών είτε το επιτελεστικό πλαίσιο, τη σύνδεσή τους με τον κοινωνικό βίο και τη λειτουργία τους μπορεί να έχει κάποιος μέσω των παρακάτω βασικών ιστοσελίδων:
1) «Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών Ανέμη» (http://anemi.lib.uoc.gr). Στην ιστοσελίδα αυτή έχουμε πρόσβαση σε σημαντικές συλλογές δημοτικών τραγουδιών, όπως αυτή του Fauriel (1824), Ευλαμπίου (1842), Πολίτη (1914), Μελαχρινού (1946), αλλά και μελέτες όπως αυτή του Αποστολάκη (1929) κ.ά.
2) «Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας» (http://www.kentrolaografias.gr). Στην ενότητα «Δημοσιεύματα του Λαογραφικού Αρχείου / Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας» ηλεκτρονικά διαθέσιμη είναι η συλλογή των Σπυριδάκη & Περιστέρη ([1968] 1999), η οποία περιλαμβάνει δημοτικά τραγούδια των κατηγοριών που μας ενδιαφέρουν μαζί με τη μελωδία τους (μουσική καταγραφή), αλλά και μελέτες όπως αυτές του Στ. Κυριακίδη ([1922] 1965), της Ε. Ψυχογιού (2008), καθώς και της εξαιρετικά χρήσιμης για εξέταση του συμφραστικού πλαισίου μελέτης του Γ. Α. Μέγα (1939, 1940) που παρέχεται στην ενότητα «Εκτός σειρών», κ.ά.
3) «Myriobiblos (Μυριόβιβλος)», (http://www.myriobiblos.gr). Στο αφιέρωμα στο «δημοτικό τραγούδι» της ιστοσελίδας αυτής καταχωρούνται η συλλογή δημοτικών τραγουδιών του Πολίτη (1914) καθώς και άλλες μελέτες που αφορούν τα δημοτικά τραγούδια.
4) «Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες» (http://www.arxaiologia.gr). Ενδιαφέρον και τεκμηριωμένο υποστηρικτικό υλικό (άρθρα) μπορεί κάποιος να εντοπίσει στα σχετικά αφιερώματα του περιοδικού (βλ. Αντωνίου, 1986, Χρυσανθοπούλου, 2006, Καψωμένος, 1984).
5) «HathiTrust Digital Library» (http://babel.hathitrust.org). Εξαιρετικά χρηστική είναι η ψηφιοποιημένη καταχώρηση της συλλογής του Passow (1860) που παρέχει τη δυνατότητα αναζήτησης λέξεων και συγκεντρωτικής παρουσίασης των δημοτικών τραγουδιών στα οποία απαντούν. Ιδιαίτερα ενθαρρυντικό για τη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού αποτελεί το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια αυξάνονται οι καταχωρήσεις δημοτικών τραγουδιών αλλά και άλλου σχετικού υλικού σε τοπικές ιστοσελίδες από δημοτικούς πολιτιστικούς συλλόγους, πλήθος των οποίων μπορεί κάνεις να εντοπίσει μέσω μιας απλής αναζήτησης στο Google. Θα άξιζε το υλικό αυτό να συστηματοποιηθεί και να αξιολογηθούν οι δυνατότητες αξιοποίησης που προσφέρει.
Γ) Ηλεκτρονικά λεξικά
Τα ηλεκτρονικά λεξικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διδακτική και ερμηνευτική προσέγγιση των δημοτικών τραγουδιών αλλά και γενικότερα όλων των ειδών της προφορικής λαϊκής δημιουργίας μπορούν να διακριθούν σε δύο βασικές κατηγορίες: α) αυτά που είναι χρήσιμα για μια κειμενική, λεξιλογική προσέγγιση και β) αυτά που παρέχουν εγκυκλοπαιδικές πληροφορίες.
1) Στην πρώτη ομάδα εντάσσονται δύο πολύτιμα λεξικογραφικά βοηθήματα που παρέχονται από
την ιστοσελίδα «Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα» (http://www.greek-language.gr) με αναμφισβήτητη επιστημονική εγκυρότητα: το μεσαιωνικό λεξικό «Επιτομή του Λεξικού Κριαρά», ψηφιοποιημένη μορφή των δύο τόμων της Επιτομής (2001-2003) του Λεξικού Κριαρά (1969-2011), και το «Ελληνο-αγγλικό Λεξικό (Γεωργακά)», ψηφιοποιημένη μορφή του Λεξικού Georgaka (2005). Η χρηστικότητα του μεσαιωνικού λεξικού «Επιτομή του Λεξικού Κριαρά» για τη μελέτη των δημοτικών τραγουδιών βασίζεται στο γεγονός ότι το λημματολόγιο του προέρχεται από δημώδη κείμενα μιας περιόδου κατά την οποία αναπτύσσεται και διαμορφώνεται ο παραδοσιακός νεοελληνικός πολιτισμός και δημιουργούνται πολλά δημοτικά τραγούδια. Η χρησιμότητα του «Ελληνο-αγγλικού Λεξικού Γεωργακά» βασίζεται στο γεγονός ότι μεταξύ άλλων πηγές του λημματολογίου αποτελούν όλες οι βασικές συλλογές των δημοτικών τραγουδιών, όπως του Claude Fauriel (1824), Arnold Passow (1860), N. Πολίτη (1914), Δ. Πετρόπουλου (1958-59) αλλά και άλλων (βλ. Πασσαλής, 2008: 398-99). Οι δυνατότητες απλής και σύνθετης αναζήτησης που παρέχονται και στα δύο αυτά λεξικά δίνει τη δυνατότητα όχι μόνο σημασιολογικής εξέτασης λέξεων που απαντούν στα δημοτικά τραγούδια αλλά και δημιουργίας ποικίλου τύπου συνδυαστικών ασκήσεων (βλ. Καζάζης, 2003, Πασσαλής & Μυτούλα, 2005, Πασσαλής, 2008). Και τα δύο, όμως, παραπάνω λεξικά δεν έχουν ολοκληρωθεί. Το ηλεκτρονικό λεξικό Κριαρά φτάνει ως το λήμμα παραθήκη, ενώ το λεξικό Γεωργακά περιλαμβάνει λέξεις μόνο από το γράμμα «α». Τα ήδη όμως καταχωρημένα σε ηλεκτρονικά μορφή λήμματα και των δύο αυτών ηλεκτρονικών λεξικών αφήνουν να φανεί το μέγεθος της σημασίας και της πολυδιάστατης χρησιμότητας που θα έχει η ολοκλήρωση της ψηφιοποιημένης τους μορφής όχι μόνο στη διδασκαλία και στη μελέτη της ελληνικής γλώσσας αλλά και του νεοελληνικού πολιτισμού γενικότερα.
2) Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει ηλεκτρονικά εγκυκλοπαιδικά λεξικά. Αντιπροσωπευτικά και χρηστικά παραδείγματα είναι: α) «Wikipedia» (http://el.wikipedia.org). Στο εγκυκλοπαιδικό αυτό λεξικό αυτό μπορούμε να αναζητήσουμε πραγματολογικά στοιχεία για τη χρήση και τη λειτουργία των δημοτικών τραγουδιών, καθώς και γενικά στοιχεία για ποικίλες εκφάνσεις του παραδοσιακού πολιτισμού (πβ. λ. κρητικός/μακεδονικός/ποντιακός γάμος, δημοτικό τραγούδι, κηδεία κ.α.) και β) «Ελληνική Μουσιπαίδεια ή Θησαυρός της Ελληνικής Μουσικής» (http://thesaurus.iema.gr). Χρηστικό εγκυκλοπαιδικό λεξικό που υποστηρίζεται από το Ινστιτούτο Έρευνας Μουσικής και Ακουστικής (ΙΕΜΑ) - Κέντρο Μουσικής Τεκμηρίωσης που έχει ως στόχο την προβολή της Ελληνικής Μουσικής. Χρήσιμο για αναζήτηση σχετικών πληροφοριών (πχ. λ. γαμήλιον, θρήνος, θρηνωδία, επικήδειον, υμέναιος, κ.ά.).
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ
Οι διδακτικές προτάσεις που ακολουθούν αφορούν δραστηριότητες που βασίζονται στην αξιοποίηση οπτικοαουστικού υλικού, ηλεκτρονικών λεξικών, μελετών και συλλογών και στοχεύουν στη μελέτη των δημοτικών τραγουδιών τόσο στο επίπεδο του κειμένου όσο και στο επίπεδο των εξωκειμενικών δεδομένων (παραγλωσσικών και εξωγλωσσικών στοιχείων, επιτελεστών, λειτουργίας, αλλά και διαχρονικής εξέτασης). Οι δραστηριότητες αυτές ομαδοποιούνται με βάση το είδος των τραγουδιών που εξετάζονται. Προηγούνται διδακτικές προτάσεις για άσματα που αφορούν την παιδική ηλικία (νανουρίσματα και ταχταρίσματα). Ακολουθούν η κατηγορία των γαμήλιων ασμάτων που πλαισιώνει τα γαμήλια εθιμοτυπικά δρώμενα και τέλος η ομάδα ασμάτων που αφορά το τελικό στάδιο του ‘κύκλου της ζωής’ και περιλαμβάνει τα μοιρολόγια. Πριν από την περιγραφή των δραστηριοτήτων που προτείνονται για καθεμία από τις παραπάνω κατηγορίες παρατίθεται μια σύντομη εισαγωγή που αναφέρεται στα βασικά χαρακτηριστικά του είδους που αντιπροσωπεύουν.
Α. Η αρχή του ‘κύκλου της ζωής’: νανουρίσματα-ταχταρίσματα
Η γέννηση και η βρεφική ηλικία αποτελεί ένα σημαντικό σταθμό του ‘κύκλου της ζωής’ που περιβάλλεται από ένα σύνολο εθιμοτυπικών δρώμενων τα οποία συχνά περιλαμβάνουν τραγούδια. Από τα πιο αντιπροσωπευτικά άσματα του σταδίου αυτού είναι: α) τα νανουρίσματα (ναναρίσματα, νάναρα), σιγανά μονότονα τραγούδια που στοχεύουν στην πρόκληση ύπνου, και β) τα ταχταρίσματα (ντιλιλίσματα, μπεχλεντίσματα, Μέγας, 1939: 139), μικρά αυτοσχέδια στιχουργήματα που τραγουδούσαν οι γονείς, όταν κρατούσαν το παιδί αγκαλιά, «το χόρευαν» και το παρακινούσαν να κινήσει τα χέρια και τα πόδια του. Το βασικό στοιχείο των τραγουδιών αυτών είναι ο μελισμένος ρυθμικός λόγος με πολλά παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία που δεν αποδίδει αποτελεσματικά η κειμενική του καταγραφή. Η εξέταση των νανουρισμάτων και ταχταρισμάτων με βάση τη χρήση των ΤΠΕ μπορεί να περιλαμβάνει τις παρακάτω δραστηριότητες:
1. Αξιοποίηση ηχογραφημένων εκτελέσεων (βλ. Οπτικοακουστικό υλικό 1), ταινιών (βλ. Οπτικοακουστικό υλικό 2), μελετών για το συμφραστικό πλαίσιο/λειτουργία και συλλογών (βλ. Ψηφιακές βιβλιοθήκες/ βιβλιογραφία) με βασικούς στόχους: α) την κατανόηση της λειτουργικής σύνδεσης της ονομασία τους με βασικά πυρηνικά στοιχεία της δομής τους, όπως είναι οι επαναλαμβανόμενες επιφωνήσεις «νάνι-νάνι», «νάνα-νάνα», των νανουρισμάτων και «νταχτιρτνί» των ταχταρισμάτων, β) τον εντοπισμό των παραγλωσσικών στοιχείων (αυξομειώσεις της έντασης της φωνής, ειδικού επιτονισμού, τράβηγμα ορισμένων συλλαβών στο τέλος της κάθε μουσικής φράσης, Baud-Bovy, 1973: 301) και τη συνειδητοποίηση της διαφοράς μεταξύ κειμενικής καταγραφής και αυθεντικής επιτέλεσης, γ) τη διαπίστωση της λειτουργικής ρυθμικής διαφοράς μεταξύ νανουρισμάτων (απαλό, ηρεμιστικό μέλος) και ταχταρισμάτων (διεγερτικού ρυθμικού τόνου), και δ) τη σύνδεση του μη λεκτικού μέρους (εξωγλωσσικών στοιχείων, κινησιολογίας επιτελεστών) με τη λειτουργία του κάθε είδους.
2. Εντοπισμός και καταγραφή των επιτελεστών των κειμένων (γονείς και συγγενικό περιβάλλον) και κατανόηση της σύνδεσης του ‘ιερού ζεύγους’ μητέρας-παιδιού και της σχέσης τους στην πρώτη φάση του ‘κύκλου της ζωής’.
3. Με βάση την εξέταση ενός αριθμού κειμένων νανουρισμάτων από συλλογές και μελέτες (βλ. Ψηφιακές βιβλιοθήκες): α) εξέταση της λειτουργίας της επίκλησης ονομάτων του ιερού (προστασία και καλοτυχία στις μελλοντικές κρίσιμες στιγμές της ζωής του παιδιού, Πετρόπουλος, 1959: ιζ΄), β) εντοπισμός των λεκτικών στοιχείων που εκφράζουν τις αγωνίες, τους φόβους, τις ελπίδες και τα όνειρα της μητέρας για το μέλλον, γ) σύνδεση των στοιχείων αυτών με έμφυλες κοινωνικές συμπεριφορές και ρόλους, και δ) συνειδητοποίηση του ρόλου της μητέρας όχι μόνο στη διαχείριση των σωματικών και βιολογικών αναγκών αλλά και της σημασίας της στη μύηση των παιδιών στο σύστημα πολιτισμικών αξιών της κοινότητας (Ψυχογιού, 1998-99: 193, 197, 198).
Β. Το ενδιάμεσο στάδιο: γάμος και γαμήλια άσματα
Τα γαμήλια άσματα αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο των γαμήλιων εθίμων. Τα συλλογικά αυτά δρώμενα, τα οποία παρουσιάζουν εξαιρετική κατά τόπους ποικιλία (Μερακλής, 2004: 173, Αλεξάκης, 1984: 27-31), περιλαμβάνουν όλες τις εθιμοτυπικές πράξεις (Πετρόπουλος, 1959: ιστ΄, 109-136), που γίνονται πριν από την επίσημη τελετουργία, όπως η ετοιμασία του φλάμπουρου, η παρασκευή των γαμήλιων ψωμιών (κουλούρας), ο στολισμός του νυφικού θαλάμου, η έκθεση της προίκας, η προικοπαράδοση κλπ. (Μερακλής, 2004: 171), αλλά και αυτές που γίνονται κατά την ημέρα της στέψης, όπως η τελετουργική ένδυση του γαμπρού και της νύφης, η γαμήλια πομπή, καθώς επίσης και αυτές που ακολουθούν, όπως το γαμήλιο γλέντι, οι τελεστικές πράξεις εισόδου της νύφης στο νέο σπιτικό κλπ. Η εξέταση των γαμήλιων ασμάτων με βάση τη χρήση των ΤΠΕ μπορεί να περιλαμβάνει τις παρακάτω δραστηριότητες:
1. Με βασικό στόχο την ανάδειξη της στενής και οργανικής σύνδεσης των ασμάτων με τις γαμήλιες τελετουργίες και άλλων εξωκειμενικών στοιχείων (μουσικής και χορού) επιχειρείται ο σχεδιασμός δραστηριοτήτων που βασίζονται στην αξιοποίηση οπτικοακουστικού υλικού (βλ. Οπτικοακουστικό υλικό 1), ταινιών (βλ. Οπτικοακουστικό υλικό 2), μελετών και άρθρων (βλ. Ψηφιακές βιβλιοθήκες), καθώς και εγκυκλοπαιδικών ηλεκτρονικών λεξικών (βλ. Ηλεκτρονικά Λεξικά 2). Οι δραστηριότητες αυτές μπορούν να περιλαμβάνουν: α) την καταγραφή των γαμήλιων τελετουργιών, τόσο αυτών που γίνονται πριν ή κατά την ήμερα της στέψης αλλά και μετά από τη στέψη, οι οποίες συνοδεύονται από γαμήλια άσματα καθώς και των περιπτώσεων εκείνων στις οποίες η επιτέλεση των γαμήλιων ασμάτων πλαισιώνεται από μουσικά όργανα ή χορούς (πβ. προικοπαράδοση, παραλαβή της νύφης, γαμήλια πομπή, γαμήλιο γλέντι), β) το σχολιασμό της θεατρικότητας του τελετουργικού τυπικού και την καταγραφή των επιτελεστών - πρόσωπων που αναλάμβαναν κατά τη διάρκεια των γαμήλιων εθίμων διάφορους ρόλους (κουμπάρου και νουνού, μπράτιμων, μπραζέρηδων, βλάμηδων κλπ., Μερακλής, 2004: 171, 177-8), και γ) τον εντοπισμό των μη λεκτικών συνήθως συμβολικών πράξεων που συνοδεύουν τα γαμήλια έθιμα (Μέγας, 1940: 143, 165) και την εξέταση της λειτουργίας τους (εξασφάλιση ευτυχίας, αφθονίας, υγείας και παιδοποιίας).
2. Με βάση την εξέταση ενός αριθμού κειμένου από συλλογές δημοτικών τραγουδιών (βλ. Ψηφιακές βιβλιοθήκες) εντοπισμός και καταγραφή στοιχείων του κειμένου που αναφέρονται στους μελλόνυμφους, λέξεων, εκφράσεων, παρομοιώσεων (πβ. «τριανταφυλλιά κόκκινη», «μήλο κόκκινο» περιστέρα», «γιασεμί», «τριαντάφυλλο» «πέρδικα πενταπλούμιστη» κλπ., για τη νύφη, «αετό» για το γαμπρό κλπ., Μιράσγεζη, 1965: 154), συγκρίσεων (με ουράνια σώματα, όπως το φεγγάρι και ο ήλιος, Πετρόπουλος, 1959: 134). Χρήση των λεξικών (βλ. Ηλεκτρονικά λεξικά 1) για τη μελέτη του ευρύτερου σημασιολογικού περιεχομένου των λέξεων αυτών και εξέταση της λειτουργίας τους (έπαινος και εξύμνηση της ομορφιάς, των αρετών και προσόντων των μελλόνυμφων).
3. Με βάση το γεγονός τα άσματα αυτά αποτελούν μια κατηγορία τραγουδιών με αδιάσπαστη συνέχεια από την αρχαιότητα (πβ. υμέναιος) μέχρι σήμερα (Πετρόπουλος, 1959: ιε΄) μελέτη και εξέταση της διαχρονικής τους πορείας. Στοιχεία για μια διαχρονική μελέτη μπορούμε να αντλήσουμε τόσο από εγκυκλοπαιδικά λεξικά (βλ. Ηλεκτρονικά λεξικά 2), μελέτες και άρθρα (βλ. Ψηφιακές βιβλιοθήκες) όσο και από ταινίες (βλ. Οπτικοακουστικό υλικό 2). Μια συμπληρωματική δραστηριότητα μπορεί να αφορά τη σύγκριση των εθιμοτυπικών δρώμενων του παραδοσιακού πολιτισμού με τα σύγχρονα γαμήλια έθιμα μετά την αστικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας (εμπορευματοποίηση των γαμήλιων εθίμων, καταστήματα ειδών γάμου, οργάνωση της γαμήλιας τελετής και του εορταστικού γλεντιού από ειδικά γραφεία κλπ.).
Γ. Το τέλος του ‘κύκλου της ζωής’: θάνατος και μοιρολόγια
Ο τελετουργικό θρήνος (μοιριολόια, ξόδια, αγκώμια, σύθρηνα, Οικονομίδης, 1969β: 134) αποτελεί μέρος μιας πολυσύνθετης παράδοσης εθίμων και λαϊκής βιο-κοσμοθεωρίας στον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό που έχει τις ρίζες στην ελληνική αρχαιότητα. Επιτελείται σχεδόν αποκλειστικά από γυναίκες (μοιρολογίστρες, κλαύτρουσες, καταλογίστρες, Οικονομίδης, ό.π.) και συνδέεται με τα έθιμα πρόθεσης, επικήδειας πομπής και ταφής του νεκρού (Πετρόπουλος, 1959: κδ΄). Η διδακτική προσέγγιση θρηνητικών αυτών ασμάτων μπορεί να περιλαμβάνει τις παρακάτω δραστηριότητες:
1. Με βάση ηχογραφημένες εκτελέσεις (βλ. Οπτικοακουστικό υλικό 1), ταινιών (βλ. Οπτικοακουστικό υλικό 2), και την αξιοποίηση μελετών που είναι διαθέσιμες διαδικτυακά (βλ. Ψηφιακές βιβλιοθήκες): α) καταγραφή των παραγλωσσικών και εξωγλωσσικών στοιχείων που συνοδεύουν τα μοιρολόγια (παύσεων, αυξομειώσεων του τόνου της φωνής και της αναπνοής, τραβήγματος των μαλλιών, αναστεναγμών, κραυγών, λυγμών κλπ.), της χωροταξικής δομής του τελετουργικού θρήνου (κεντρική θέση του νεκρού σώματος) και σχολιασμός της λειτουργικότητάς τους (δραματική τελετουργική ένταση που στοχεύει στην εκτόνωση του πόνου), β) εντοπισμός και καταγραφή των επιτελεστών (ειδικής ομάδας επαγγελματιών γυναικών, Μέγας, 1940: 176-7, Κυριακίδης, 1965: 65-67) και γ) αξιοποίηση των σχετικών στοιχείων για τη μελέτη της σχέσης μεταξύ έμφυλης ταυτότητας (οι γυναίκες διαχειριστές όλων των βασικών σταδίων της ζωής και θανάτου) και τελετουργικού θρήνου (αποκλειστική αρμοδιότητα των γυναικών, Οικονομίδης, 1969α: 18).
2. Εξέταση των βασικών στοιχείων δομής του τελετουργικού θρήνου (Αλεξίου, 2002: 251): α) διαλόγου, β) αντιφωνίας (αντιφωνικός θρήνος), η οποία επιτρέπει την παρουσία περισσότερων από μιας μοιρολογήτρων (συνήθως ομάδας) που αντιπροσωπεύουν τον κόσμο των ζωντανών και νεκρών της και γ) επωδού (ρεφραίν), η οποία περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενες κραυγές θλίψης, ολοφυρμούς, θρηνητικές επικλήσεις κλπ. που παρεμβάλλονται μεταξύ των στίχων.
3. Κειμενική μελέτη των τραγουδιών (συλλογές, βλ. Ψηφιακές βιβλιοθήκες) με βάση το αντιθετικό ύφος, το βασικό, δηλαδή, και δυναμικό στοιχείο της δομής και του περιεχομένου τους (Αλεξίου, 2002: 251 κε.). Εντοπισμός των βασικών σε διάφορα αλληλοσυνδεόμενα επίπεδα αντιθετικών ζευγών, όπως παρελθόντος - παρόντος, θρηνούντων - νεκρού, ανθοφορίας/ καρποφορίας - θερισμού, φωτός - σκοταδιού, νερού - δίψας κλπ. Σχολιασμός της λειτουργικότητας των αντιθέσεων οι οποίες βασίζονται πάνω στη βασική αντίθεση ζωής και θανάτου, νεκρών και ζωντανών, την οποία προσπαθούν να τη συμφιλιώσουν και να την υπερβούν. Παρουσίαση της λαϊκής βιο-κοσμοθεωρίας για το θάνατο, τη μεταθανάτιο ζωή και τις σχέσεις μεταξύ νεκρών και ζωντανών.
4. Αξιοποίηση στοιχείων από ταινίες (βλ. Οπτικοακουστικό υλικό 1), μελέτες (βλ. Ψηφιακές βιβλιοθήκες) για μια διαχρονική εξέταση των ταφικών εθίμων και του τελετουργικού θρήνου από τον Όμηρο, όπου εντοπίζονται οι πρώτες μνείες για μοιρολόγια, τα οποία επιτελούνται όχι μόνο από συγγενικά πρόσωπα του νεκρού αλλά και από ειδικούς αοιδούς, ως τον νεοελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό. Μια συμπληρωματική δραστηριότητα θα μπορούσε να αφορά τη μελέτη των σύγχρονων αστικών ταφικών εθίμων και τον εντοπισμό ομοιοτήτων και διαφορών μ’ αυτά του νεοελληνικού παραδοσιακού πολιτισμού.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ
Τα είδη της προφορικής λαϊκής δημιουργίας δεν αποτελούν ταξινομικές κατηγορίες για τα αρχεία και τις βιβλιοθήκες, αλλά ξεχωριστούς τύπους επικοινωνίας που υπάρχουν στην παράδοση ενός λαού.Μια ολοκληρωμένη διδακτική προσέγγιση προϋποθέτει την ένταξη των κειμένων αυτών σ’ ένα ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο περιλαμβάνει τη συνεξέταση εξωκειμενικών παραμέτρων, παραγλωσσικών και εξωγλωσσικών στοιχείων, επιτελεστών, ποικίλων χωροχρονικών συνθηκών επιτέλεσής, συνοδευτικού τελεστικού τυπικού και λαϊκής βιο-κοσμοθεωρίας. Η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών φέρνει στη σχολική τάξη πολύτιμα βοηθήματα και υποστηρικτικό υλικό το όποιο μπορεί να συμβάλλει αποφασιστικά στην ανάδειξη αυτού του ερμηνευτικού πλαισίου. Η χρήση και η αξιοποίηση ταινιών, αυθεντικών ηχογραφήσεων, ηλεκτρονικών λεξικών και ψηφιακών βιβλιοθηκών μπορεί να κινητοποιήσει το ενδιαφέρον των μαθητών μετατρέποντάς τους σε ενεργητικούς συμμέτοχους μιας διαδικασίας ανασύνθεσης των εξωκειμενικών δεδομένων ενός πολυδιάστατου φαινομένου του οποίου το λεκτικό μέρος (κείμενο) δεν αποτελεί παρά μόνο μια όψη του.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Αλεξάκης, Ε. Π. (1984). Η εξαγορά της νύφης. Συμβολή στην μελέτη των γαμήλιων παροχών στη
νεότερη Ελλάδα, Αθήνα.
Αντωνίου, Αναστασία-Φλωρεντία (1986). Το τελετουργικό του γάμου στην αρχαία Ελλάδα.
Αρχαιολογία και Τέχνες, 21 (Νοέμβριος 1986), σσ. 26-27.
Αποστολάκη, Γ. 1929. Τα Δημοτικά Τραγούδια, Αθήναι: Κοντομαρής.
Επιτομή του Λεξικού της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1669 του Εμμ.
Κριαρά (2001-2003), τόμ. Α΄ (Α-Κ)΄, τόμ. Β΄ (Λ-Παραθήκη), Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής
Γλώσσας.
Ευλαμπίου, Γεώργιου (1842). Ο αμάραντος : ήτοι τα ρόδα της αναγεννηθείσης Ελλάδος /
Δημοτικά ποιήματα των νεωτέρων Ελλήνων, συλλεχθέντα, ρωσσιστί μεθερμηνευθέντα και διά
φιλολογικών και ιστορικών σημειώσεων εξηγηθέντα, Πετρούπολη: Ακαδημία Επιστημών.
«Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη» 7
www.epyna.eu Πρακτικά Συνεδρίου.
Καψωμένος, Ε. (1984). Ο θάνατος στο δημοτικό τραγούδι. Αρχαιολογία και Τέχνες, 11 (Μάιος
1984), σσ. 113-132.
Καζάζης, Ι. Ν. (2003). Η Επιτομή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους
Γραμματείας (1100-1669) του Εμμανουήλ Κριαρά. Από το γραφείο του ερευνητή στο γραφείο του
μαθητή. Στο Η Ελληνική Γλώσσα και η Ιστορία της, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής
Γλώσσας, σσ. 71-75.
Κριαράς, Εμμ. (1968-1997). Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας (1100-
1669), τόμ. Α΄-ΙΔ΄, Θεσσαλονίκη· τόμ. ΙΕ΄-ΙΖ΄ (2006-2011), Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής
Γλώσσας.
Κυριακίδης, Στ. ([1922] 1965). Ελληνική Λαογραφία, μέρος Α΄: Μνημεία του Λόγου, Εν Αθήναις:
Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου (2η έκδ. 1965, εν Αθήναις: Τύποις Σ. Π. Παπαδογιάννη).
Κυριακίδου- Νέστορος, Άλκη (1993). Λαογραφικά Μελετήματα ΙΙ, Αθήνα: Πορεία.
Μέγας, Γεωργ. Γ. (1939). Ζητήματα ελληνικής λαογραφίας. Επετηρίς του Λαογραφικού Αρχείου,
1, σσ. 99-149.
Μέγας, Γεωργ. Γ. (1940). Ζητήματα ελληνικής λαογραφίας. Επετηρίς του Λαογραφικού Αρχείου,
2, σσ. 118-205.
Μελαχρινός, Απόστολος (1946). Δημοτικά τραγούδια, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον Κώστα Καραβάκου.
Μερακλής, Μ. Γ. (2004). Ελληνική Λαογραφία, Αθήνα: Οδυσσέας.
Μιράσγεζη, Α. Δ. (1965). Έρευνα στη δημοτική μας ποίηση. Α΄ Ο γάμος, Αθήνα.
Οικονομίδης, Δημ. (1969) (α). Ο θρήνος του νεκρού εν Ελλάδι. Επετηρίς του Λαογραφικού
Αρχείου, 17-18, <1965-66>, σσ. 11-40.
Οικονομίδης, Δημ. (1969) (β). Η λαϊκή ορολογία του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού. Επετηρίς
Λαογραφικού Αρχείου, 20-21, <1967-68>, σσ. 126-150.
Πασσαλής, Χ. & Μυτούλα, Αικ. (2005). Το μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά ως επιστημονικό προϊόν
και η διδακτική αξιοποίησή του. Στο Β. Τσάφος (επιμ.) O Φιλόλογος στη σύγχρονη κοινωνία: σπουδές, δυνατότητες, προοπτικές, Σεμινάριο 32, Αθήνα: Μεταίχμιο, σσ. 55-62.
Πασσαλής, Χ. (2008). Δημοτικά τραγούδια, υστερομεσαιωνική (πρωτο-νεοελληνική) και
νεοελληνική λογοτεχνία. Λεξιλογική ανάλυση και ηλεκτρονικές πηγές. Στο Γ. Χαριτίδου, Α. Στέφος
(επιμ.) Το δημοτικό τραγούδι από την αρχαιότητα ως σήμερα, Σεμινάριο 35, Αθήνα: Ελληνοεκδοτική, σσ. 395-409.
Πετρόπουλου, Δ. (1958-59). Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, τ. Α', Β', Βασική Βιβλιοθήκη αρ. 46,
47, Αθήναι: I. Ζαχαρόπουλος.
Πολίτης, Ν. (1914). Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού, Εν Αθήναις: Τυπογραφείον
"Εστία".
Σηφάκης, Γ. Μ. (1988). Για μια ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού, Ηράκλειο:
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Σπυριδάκη Γ. Κ. & Περιστέρη, Σπυρ. Δ. ([1968] 1999). Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, τ. Γ΄
(Μουσική εκλογή), [Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφία αρ.10], εν
Αθήναις 1968: Ακαδημία Αθηνών [φωτοτυπική ανατύπωση 1999].
Χρυσανθοπούλου, Βασιλική (2006). Νάνι που το 'σπερνε αητός τσαι που το γέννα κόρη.
Αρχαιολογία και Τέχνες, 104, σσ. 45-55.
Ψυχογιού, Ε. (1998-99). Νανουρίσματα-ταχταρίσματα: Λειτουργίες του λόγου στην τελετουργία
της γέννησης. Εθνολογία, 6-7, σσ. 193-271.
Ψυχογιού, Ε. (2008). Μαύρη γη και Ελένη: Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης,
[Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24], Αθήνα: Ακαδημία
Αθηνών.
Abrahams, Roger D. (1976). The complex Relations of Simple Forms. Στο Dan Ben Amos (ed.)
Folklore Genres, Austin: University of Texas Press, pp. 193-214.
Alexioυ, Margaret (2002). Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση, επιμ. μετφρ. Δ.
Γιατρομανωλάκης, Π. Ροΐλος, Αθήνα: ΕΛΙΑ (τίτλ. πρωτοτ. The ritual lament in Greek Tradition,
Cambridge: Cambridge University Press 1974).
Baud-Bovy, Samuel (1973). Η επικράτηση του δεκαπεντασύλλαβου στο ελληνικό δημοτικό
τραγούδι. Ελληνικά, 26, σσ. 301-312.
Ben-Amos, Dan (1976). Folklore Genres, Austin and London: University of Texas Press.
Fauriel, Claude (1824). Chants populaires de la Grèce moderne recueillis et publiés, avec une
traduction française, des éclaircissements et des notes, Tome 1& 2eme, Paris: Dondey-Dupré.
Georgakas J. D. (2005). A Modern Greek-English Dictionary, vol. 1. Publication Director John N.
Kazazis, Centre for the Greek Language, Athens-New York: Aristide Caratzas.
Jansen, William (1957). Classifying Performance in the Study of Verbal Folklore. Στο W. Edson
Richmond (ed.) Studies in Folklore, Bloomington: Indiana University Press, pp. 110-118.
Passow, A. (1860). Tragoudia Rōmaika : Popularia carmina Graeciae recentioris, Lipsiae : In
aedibus B. G. Teubneri.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ- ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ (τελευταία προσπέλαση 5/03/2011)
• «Διεύθυνση της Εκπαιδευτικής Τηλεόρασης»: http://www.edutv.ypepth.gr
• «Ελληνική Μουσική Βιβλιοθήκη»: http://www.musicale.gr
• «Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας»: http://www.kentrolaografias.gr
• «Myriobiblos (Μυριόβιβλος)»: http://www.myriobiblos.gr
• «Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες»: http://www.arxaiologia.gr
• «Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα»: http://www.greek-language.gr
• «Ταινιοθήκη της Τηλεόρασης»: http://www.ert-archives.gr
• «Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών Ανέμη»: http://anemi.lib.uoc.gr
• «HathiTrust Digital Library»: http://babel.hathitrust.org
• «Youtube»: http://www.youtube.com. Βίντεο «κέντημα της κουλούρας γάμου»
(=http://www.youtube.com/watch?v=lGJ9Kji83i8&feature=related), «μανιάτικο μοι-
ρολόι» (=http://www.youtube.com/watch?v=TJxqC4fiqcM)
• «Wikipedia»: http://el.wikipedia.org
Χαράλαμπος Πασσαλής
Δρ. Λαογραφίας
